“TARİXİ NADİR”İ NİYƏ OXUYUB BİTİRMƏK ÇƏTİNDİ?

“Tarixi-Nadir” nədir? Əfsanədir yoxsa həqiqət? Bu necə bir kitab olub ki, hər dəfə məşhur “O, olmasın, bu olsun” operattasına baxanda Məşədi İbadın bu kitabı yarıya qədər oxuması belə gülüş doğurur. Kitab haqqında bütün həqiqətlət növbəti süjetimizdə “O olmasın, bu olsun” filmində eşitdiyimiz bu məşhur kəlməni yəqin ki, əzbər bilməyən yoxdur. Belə deyirlər ki, həmin kitab cəmi bir neçə səhifədən ibarət imiş. Ona görə də Məşədi İbadın bu balaca kitabın yarısını oxuması haqda dedikləri belə gülüş doğururdu. Lakin “Tarixi-Nadir” kitabı 3-4 yox, 147 səhifədən ibarət imiş. Masallının dini xadimi Məşədi Həmidin sözlərinə görə yaşlı kənd sakinlərinin evindən tapdığı bu kitab elə məşhur “Tarixi-Nadir”dir: “Tarixi-Nadir” kitabıdır. Adı elə o cür də gedir. Yəni Nadir şahın tarixi”. Kağız kəşf olunduqdan sonra kitab işi bir qədər sürətlənməyə başladı, daha sonra isə kitab emalatxanaları yaradıldı. Buna N. Tusinin Marağa rəsədxanasının nəzdində fəaliyyət göstərən Marağa Kitab Emalatxanasını misal göstərmək olar. Təbriz yaxınlığında Rəşidiyyə Universitetinin özünün kitabxanası və kitab emalatxanası da olub. O dövrdə kitabın ərsəyə gəlməsi üçün xəttatlar bir-bir kitabları köçürürdülər. Bu, çox gərgin əmək və vaxt tələb edirdi və elə kitablar olurdu ki, 3-5 ilə başa gəlirdi. Azərbaycanda ilk dəfə 1594-cü ildə Nəsrəddin Tusinin "Təhridi-iqlidis evklidi həndəsənin şərhi" kitabı ərəb dilində çap olunub. Kitabların getdikcə məşhurlaşdığı dövrdə də təbii ki, o vaxt hakimiyyətdə olan hökmdarlar da özləri haqqında kitab çap etdirirdilər. Belə kitablardan biri də məşhur "Tarixi Nadir" kitabıdır. O, Azərbaycan, Türküstan və Hindistanın şahı olub. Bəzi tarixçilər ona hərbi nailiyyətlərinə görə "Şərqin Napoleonu" və ya "İkinci Makedoniyalı İskəndər" ləqəblərini veriblər Kitabın əsl adı "Kitabi tarixi cahənkəşan məşhur və Tarixi Nadir"dir. Hicri-qəməri tarixi ilə 1272-ci ildə çap edilib. Kitabın müəllifi Nadir şahın şəxsi münşisi Mirzə Mehdi xandır. Kitabda bu kitabın əsl nüsxəsi olması haqqında qeyd var və Molla Saleh adlı şəxsin mətbəəsində çap edildiyi bildirilir. Kitabda 3 möhür var, bunlar Şahın möhürü, kitabı çap edən mətbəənin möhürü və kitabı yazan müəllifin möhürüdür. "Tarixi Nadir" kitabı nəstəliq xətti (Ərəb xəttatlıq növü. Ərəb ölkələrində isə ona "fars xətti" deyirlər-red.) ilə yazılıb. Bu da saray dili deməkdir. Kitab 147 səhifədən ibarətdir və sıx şəkildə yazılıb. Kitabı tərcümə etdikdə, təxminən 400 səhifəlik kitab alınar. Kitabda Nadir şahin 11 illik hakimiyyəti vaxtı baş verən hadisələr dəqiq tarixi ilə qeyd olunub, Azərbaycanın bəzi ərazilərinin adları yazılıb. Həmçinin kitabda Nadir şahın Məşhəd şəhərini əfqanlardan azad etməsi, Hindistanı fəth etməsi və s. tarixi hadisələr qeyd olunub. Kitab siyasi xarakterlidir və Nadir şahın hakimiyyətindən 54 il sonra çap edilib. Amma "Tarixi Nadir" kitabı kifayət qədər iri həcmli bir əsərdirsə və Onu oxumaq hər adamın işi deyildisə ..Filmdə Məşədi İbadın "yarıya qədər oxumuşam" deməsi niyə gülüş doğurur. O məşhur ifadə ki var, biz bu gün də ona gülürük, əslində tam ayrı bir məzmunda deyilib. Belə ki, qəzetçi Rzanın əcaib-qəraib çıxışından sonra ona bildirilən münasibətdə "Tarixi-Nadir" kitabının adı hallanır: "Mən özüm "Tarixi-Nadir" kitabını yarıya qədər oxumuşam, amma sənin dilini anlamıram. Bu bisavadlar neyləsinlər?" Bu cümlə Üzeyir bəyin necə də böyük qələm ustadı olmasına əyani sübutdur. Çünki onun deyilməsi ilə qonaqlıq məclisi arasındakı insanların ziddiyyəti öz əksini tapmış olur. Bir yandan qərb düşüncə tərzinə can atan lakin hələ də mental dəyərlərdən qurtula bilməyən insanlar, digər tərəfdən də şərq koloritini özündə qoruyan və kənarda oturub çay içməklə bunu hamının gözünə soxan Məşədi İbad... Bu epizodda səhifələrin azlığı və Məşədin İbadın onu yarıya qədər oxumağı gülüş obyekti deyil. Obyekt tam fərqlidir.